te leeren, en dan rondborftig te verklaaren, of het zelve, door 'er het volgen van hun eigen oordeel aan toe te ftaan, ooit tot groover dwaalingen zou vervallen weezen, dan het nu verviel, door, zich geheel te verlaaten op het bestuur van flinkfche oogmerken bedoelende Lieden, die 't zelve doen volharden in de fchandlykfte en nadeeligste vooroordeelen, dikwyls tot opftand, vervolging, moord, bloedstorting, roof, en alle euveldaaden, aanzetten. Op den heilloozen Grondlag, 's Volks Onkunde, heeft men alle die Standhoudende en verbaazende Stelzels van Bygeloof en Dwinglandy gebouwd, die, in onderfcheide Eeuwen, en by verschillende Volken, het Menschlyk Geflacht vernederden en verdrukten.

Wy behooren niet te voorbaarig te zyn in vast te ftel-len, dat de Godheid nooit ten oogmerke hadt, dat het gros des Menschdoms eenige Kennis zou bezitten; naardemaal zy het in eenen ftand geplaatst heeft, waarin het voor 't zelve onmogelyk is, die te verkrygen. Wy moeten onderzoeken, of deeze onmogelykheid ontstaat uit de beschikking der Godheid, dan uit de onredelyke fchikkin gen der Menschen. In dit geval, gelyk in andere, heeft GOD de dingen derwyze verordend, dat veel van 't geluk van den eenen Mensch van het gedrag eens anderen afhange. Terwyl wy de Voorzienigheid befchuldigen, dat zy de Menfchen in eenen ftand geplaatst hebbe, waarin zy geene kundigheden kunnen opdoen, is het, in de daad, waarheid, dat, in veele Ryken van Europa, het arme Gemeene Volk in de diepfte Onkunde gehouden wordt door dwinglandfche Overheden. Werd die tyd, welken men in Roomsch Catholyke Landen besteed tot het volvoeren van ongerymde bygeloovigheden, aangewend om het Volk te onderrigten, de Onkunde zou fchielyk van onder 't zelve verbannen weezen. Ik kan niet afzyn van het, in Proteftantfche Ryken, als eene onVoegelyke en onredelyke Staatkundige fchikking te befchouwen, die het Volk tot onophoudelyken arbeid doemt van Maandag morgen tot Saturdag avond, zonder het eenigen tyd voor zich zelven over te laaten.

In gevolge hiervan zal de Zondag, in 't algemeen, en, in de daad, bykans noodzaaklyk, tot vermaakneeming, zo niet in losbandigheid, befteed worden. En Ziel en Lichaam vorderen eenige ontspanning. Ik weet, men zal my hier terstond tegenwerpen het verlies van tyd, 't geen hier

00 3

uit

uit voor onze Handwerken zou gebooren worden; een bewysreden, die by zommigen zo fterk klemt, dat het hun leed doet, dat men den Zondag zelve niet tot werken besteedt. Maar ik beken, dat myne inzigten, op dit ftuk, wyd en verre van de hunne verfchillen. Ik ftaa toe hun plan zou dienen, om Gespen, Knoopen, enz. een weinig beter voor 't zelfde geld te maaken dan onze Nabuuren: dan, wat wordt 'er intusfchen van ons Volk? hoe ftaat het met 't vormen van hunne verstandlyke en zedelyke vermogens, dat werk van zo veel aangele genheids? Is het eenige vergoeding voor de Maatschappy, voor het algemeene welzyn, voor het weezenlyk belang der Natie, dat een groot Manufacturier twintig duizend Ponden byeen verzameld heeft, indien hy deezen fchat opeenstapelde, door veele honderden zyner Medefchepzelen in Onkunde en Zedebederf te ftorten? Ik wil elk rechtfchaapen Staatkundige gevraagd hebben, welk eene uitwerking zodanige Stelzels in 't einde voor eene Natie moeten baaren? Kan zekere rang van Menfchen bedorven worden, zonder teffens alle andere aan te fteeken? Ver fpreidt zich de Ondeugd niet als de pest, in ftilte, over allen? Worden de ligtekooijen in de Steden, waar de Handwerken bloeijen, alleen bezogt door lieden van haare foort, en ftand? Bederven zy onze Dienstboden niet, zo Knegts als Meiden, en door deezen onze Zoons en Dogters?

Maar, om weder te keeren: Zelfs in de thans ftandgrypende Staatkundige fchikking kan 'er iets gedaan worden. Een gedeelte van een Zondag, ten minsten, zou men nuttig kunnen aanwenden tot Onderwys der zodanigen, die niet te Kerke gaan, en die men niet kan verwagten, dat 'er zullen gaan; dewyl zy noch leezen, noch fchryven, noch verstaan, kunnen.

Zints ik deeze aanmerkingen eerst op 't papier bragt, is 'er, door Mr. RAIKES van Gloucester, een groot en uitgebreid plan in Engeland geopend, tot Opvoeding des Gemeenen Volks. Elk begrypt, dat ik ooge op de Inftelling van de Zondags Schoolen. 't Is met een oneindig genoegen, dat ik zie, dat zo veele aanzienlyke Perfoonen van verdienften zich reeds verbonden hebben, om deeze Inftelling te bevorderen, en dat de goede uitwerkzels alrede alle verwagting te boven gaan. Voortreflyke Mr. RAIKES! Mogt uw weldaadig voorbeeld algemeen gevolgd

wor

worden! Gy hebt den verdrukten Mensch opgebeurd, en licht gefchonken aan die in de duisternisfe zaten. De zegen der geenen, die op 't punt ftonden om verlooren te gaan, zal op u komen; en het Volk, dat, wegens gebrek aan Kennisfe, het verderf in den mond liep, zal uwen Naam vermelden!

1

By de veelvuldige Societeiten, om byzondere Takken van Kennis en Weetenfchap te doen bloeijen, zou ik wenfchen dat 'er eene Societeit wierd opgerigt tot het verfpreiden van Kennis in 't Algemeen; eene Societeit, welke zich bevlytigde om zedige verdienften aan te moedigen, door den Dorp-NEWTON op te fpeuren, door het Vernuft, in een hut verborgen, uit dien donkeren fchuilhoek te trekken, en den anders ftommen, als een MILTON, te doen zingen eene Societeit, die Boeken deedt vervaardigen, byzonder ingerigt om de Ongeleerden te onderwy zen, die, in verfcheide Gewesten, zulke Stukjes deedt drukken en verfpreiden, als eigenaartig ftrekten om de liefde tot de Letteren op te wekken, en de harten te verbeteren eene Societeit, die een zeker aantal fchrandere Jongelingen aannam; en, naa dezelve in de Weetenschappen onderweezen te hebben, uitvaardigde, eenigen als Zendelingen, om de bedriegeryen van Dwaa ling en Onkunde van onder de Menfchen te verdryven; en anderen om verfcheide nuttige Standen in de Maatfchappy te bekleeden, naar gelange hunne Talenten of Bekwaamheden medebragten, en die, ter belooning van de voordeelen der Opvoeding, hun gefchonken, by hun vertrek alleen beloofden, dat zy, in hunne byzondere kringen, zich zouden bevlytigen om de zugt tot Kennisfe te ontsteeken in den boezem hunner Vrienden, Bekenden, en van allen, die hun omringden eindelyk, eene Societeit, die de Wysbegeerte in al de oorfpronglyke waar digheid van haar Character vertoonde; en die, in ftede van Dagen te vieren ter eere van gewaande Heiligen, en Geestdryvers, eene nieuwe foort van Almanach opfteide, en een Dag bepaalde om de Geboorte te vieren van ARISTOTELES, van SOCRATES, van CONFUCIUS, LOCKE, NEWTON, en foortgelyke Mannen, die den vernederden Mensch verhoogden, het Menschdom in het gebruik van deszelfs vermogens onderweezen, de Regten der Menschlyke Natuur, en de zaak der Geleerdheid, Vryheid en Deugd, in onderfcheide Tydperken der Wereld, verdedigden.

00 4

't Is

't Is met wederzin, dat ik afstappe van een Onderwerp, waarover nog zo veel zou te zeggen vallen. Maar, dewyl ik niet verder gaan kan, dan tot het geeven van eenige wenken, zal ik 'er nog maar éénen, en wel eenen allergewigtigften, wenk byvoegen, die de aandagtige opmer king verdient der Vrienden van de Vryheid in GrootBrittanje [en, mogen wy 'er byvoegen, van de Vrienden der waare Vryheid allerwegen]; dezelve komt hier op ne der. Een algemeene geest van Hervorming werkt onder ons; daar heerscht eene neiging, om, in alle opzigten, de Magt en de Voorregten des VOLKS te verbreiden. Maar, misschien, zal men bevinden dat wy aan het verkeerde einde begonnen hebben; en dat wy, eer wy het Volk meer Magts gaven, getragt moesten hebben om 'er hetzelve beter gefchikt voor te doen zyn; ten einde wy niet, door 't zelve Magt te fchenken, eer het Wysheid bekomen heeft, 't zelve ongelukkiger en flegter maaken dan het

te vooren was.

WAARNEEMING WEGENS DE SCHADELYKE GEWOONTE,
OM DE BAARS, ZONDER ONTDOENING VAN DER◄
ZELVER INGEWANDEN, TE KOOKEN. Door
D. E. KNAVEN, M. D. te Medemblik.

Wel Edele zeer Geleer de Heeren!

Heeren Schryveren der Algemeene Vaderlandsche
Letteroefeningen.

[et is, by veele Liefhebberen van Baars, eene GewoonHet te, om deezen Visch, zonder ontdoening van derzelver Ingewanden, te kooken, met oogmerk, om het, voor den fmaak zo aangenaame, vet der darmen af te zui gen: het is daarom, dat ik de vryheid neeme, de nevensgaande Waarneeming, omtrent dit fchadelyk gebruik, U Wel Ed. toe te zenden.

De yver, welke U Wel Ed. betoonen, om, in U Wel Ed. geacht Maandwerk, alles gemeen te maaken wat eenigzins ten nutte kan ftrekken, doet my vermoeden, dat Ü Wel Ed. daarvoor wel een plaats zullen gelieven in te ruimen.

Onlangs wierd ik ontbooden, ten huize van B.....

L.....;

L.....; aldaar gekomen zynde, vond ik, tot myn grootfte verwondering, den man, en vyf kinderen, in de allerhevigfte benaauwdheden; de buik was by allen zeer fterk opgezet, en gefpannen; de krimpende en knaagende pyn waren, ter plaatfe der Regio Epigastrica, byna ondraaglyk; de kleur des aangezigts was by allen uitsteekend bleek, verzeld met fterke zweeting; de pols was ras, egter niet hard, of vol; by twee kinderen, was dezelve zeer ftuipachtig; dit alles ging gepaard met aanhoudende Conatus vomendi; hoewel drie kinderen, reeds vóór myne komst, de gebruikte fpys, door zwaare braakingen, ontlast hadden, zonder de minfte verligting; de dorst was by allen zeer groot, maar het drinken was naauwlyks doorgezwolgen, of zy braakten het (met groote benaauwdheid) weder uit. In deeze deerniswaardige, en te gelyk bedenkelyke, omftandigheden, vroeg ik aan de Vrouw, wat spyzen zylieden des middags gebruikt hadden, welke my antwoordde, een zogenaamd Water-zoodje, bestaande uit Baars en Snoek; waarvan zy zelve, met nog een van haare andere Kinderen, ook zeer fmaakelyk gegeeten hadden, zonder dat deeze twee laatften eenig ongemak daarvan gevoelden; de Man en Kinderen ondervraagd hebbende, of zylieden ook nog eenige andere fpys, of drank, gebruikt hadden, zeiden alle neen. Dit was al het licht, dat ik in deezen konde krygen; zo dat de Caufa proxima, in dit netelig geval, voor my nog onzeker was.

De Symptomata, (welke langs hoe dringender wierden) gaven my egter niet onduidelyk te kennen, dat 'er iets allernadeeligst in de maag plaats had; en vorderde te gelyk van my, zeer fpoedig, op middelen bedagt te zyn, om, was het mooglyk, deeze ftoffe te ontlasten.

Ten dien einde, fchreef ik aan allen, (in veele verdeelde, en spoedig op elkander toegediende, giften) een zeer werkzaam Braakmiddel voor, (egter met onderfcheid van deszelfs hoeveelheid, naar maate des ouderdoms) en liet, intusfchen, by herhaaling, een flap infuf. flor. Chamomil. cum mell. communi drinken.

Na, hierdoor, verfcheide braakingen bewerkt te hebben, waar by ik niets anders, dan eenige natuurlyke flym, en by zommigen de gebruikte fpys, ontdekte, kreegen ze allen eenige ruime afgangen, met dat gelukkig gevolg, dat ik, tot myn grootste genoegen, binnen den tyd van twee uuren, vyf van deeze Lyders, van alle de boven

005

ge.